Hoe Nederlanders omgaan met de coronaregels en welke 3 culturele eigenschappen daar invloed op uitoefenen

Saskia Maarse | 6 december 2020

Toen de tweede coronagolf in Nederland een paar weken geleden meer besmettingen veroorzaakte dan in andere landen, logen de krantenkoppen en -berichten er niet om:

“Nederlanders weten het altijd beter”
“Koppig egoïsme maakt van Nederland het slechtste jongetje van de klas”
“Nederlanders zijn eigenwijs en laks met regels”
“Nederland is de paria van Europa”
“Het lijkt wel of sommige Nederlanders niet goed begrijpen waarom afstand houden nodig is. Alsof het alleen henzelf beschermt, en niet de ander.”

De toegenomen besmettingen zouden (deels) het gevolg zijn van de eigenwijsheid, de betweterigheid en het egoïsme van de Nederlanders, omdat zij zich liever niets aantrekken van regels. Klopt dat wel? En welke typisch Nederlandse eigenschappen hebben – los van onze eigen persoonlijkheid – dan de meeste invloed op de individuele keuzes die mensen maken tijdens een crisis zoals de coronacrisis?

In dit artikel beperk ik me tot de drie meest relevante culturele eigenschappen.

1. Regels: zijn die echt nodig?

Als het gaat om het volgen van algemeen geldende regels, scoren Nederlanders gemiddeld (Akteos). Niet heel hoog, maar ook niet heel laag. De meeste Nederlanders realiseren zich dat wetten en regels nodig zijn om chaos in een klein land als Nederland te voorkomen.

Als Nederlanders echt zo eigenwijs waren, zouden ze andere regels eveneens massaal aan hun laars lappen. De meeste Nederlanders volgen echter de verkeersregels op, zetten op tijd de vuilnis aan de straat en houden zich aan de leerplicht. Al staan we er wel om bekend dat we allerlei regels graag zo veel mogelijk in ons eigen voordeel laten werken – en pakken we alle ruimte die deze regels ‘tussen de regels door’ bieden.

Ook in de eerste coronagolf hielden we ons – weliswaar pas na verloop van tijd – redelijk goed aan de maatregelen: mensen wasten hun handen en hielden in meer of mindere mate rekening met de 1,5 meter. Na langdurige weerstand en eindeloze discussies over de mondkapjes zijn diezelfde kapjes nu steeds zichtbaarder in publieke ruimtes. Niet omdat we denken dat ze helpen, maar omdat het advies dringender is geworden.

Gezond verstand
Wel vinden Nederlanders dat er alleen regels moeten worden vastgesteld als die strikt noodzakelijk zijn. We hechten veel waarde aan onze vrijheid: we willen zelf kunnen bepalen of iets bijvoorbeeld wel of niet gevaarlijk is. Veel Nederlanders koesteren een sterk geloof in gezond verstand, durven risico te nemen en accepteren een bepaalde mate van onzekerheid*.

Het duurde zodoende even, maar gaandeweg zag je in Nederland – ook onder druk van andere landen – een omslag van reacties als: “Dat maak ik zelf wel uit” naar “Het is niet anders”.

De vraag is dus niet zozeer of we ons aan de regels houden, maar of we het eens zijn met de regels. Klinkt het logisch en heeft het zin?

2. Hang naar gelijkheid: wie bepaalt wat?

Hoe we omgaan met de coronacrisis, wordt mede bepaald door onze hang naar gelijkheid: de tweede culturele eigenschap die invloed op ons uitoefent. Nederlanders hechten veel waarde aan onderling overleg waarbij mensen allemaal hun zegje kunnen doen. Alle meningen tellen.

Nederland kent – o.a. door de gezamenlijke strijd tegen het water – een overlegcultuur met informele omgangsvormen en weinig hiërarchie. Bij beslissingen wordt vooral gestreefd naar consensus. Een compromis is dan het beste resultaat dat bereikt kan worden. Het motto is: “We moeten er samen uitkomen.”

Orders volgen Nederlanders daarom niet direct op. Als Rutte iets aankondigt, gaan we eerst massaal nadenken en roeptoeteren of we die maatregel wel zo’n goed idee vinden. Managers uit andere landen worden soms tureluurs van het feit dat Nederlanders altijd willen weten waarom iets moet gebeuren.

In de meeste andere landen is het anders. Wat de baas zegt, dat doe je. Personen met macht tonen hun status en succes met titels, mooie auto’s en dure kleding. Dat dwingt respect af: bij een grote machtafstand* ervaren onderschikten hun leider als belangrijk. (machtafstand is een culturele dimensie van Hofstede).

In Nederland daarentegen wordt het aanzien niet bepaald door kleding- of transportkeuze. Onze minister-president wordt vaak fietsend in beeld gebracht: hij is ook maar een mens. Een leider op de fiets zou in de meeste andere landen niet serieus genomen worden. Hier werkt het vaak juist in je voordeel als je niet pronkt met beroep, bezit of opleiding. De boodschap van een persoon is sowieso belangrijker dan zijn of haar status.

Onze gelijkheidsdrang – waarbij we inspraak van anderen aanmoedigen en serieus nemen – heeft veel voordelen. Maar in een crisis als deze, wanneer snel beslissingen moeten worden genomen, kan dit helaas tegen ons gaan werken. Het feit dat Nederland vaak later aansloot bij maatregelen die de omliggende landen al eerder namen, zorgde niet voor niets voor een groot spanningsveld.

3. Individualisme: ‘Voelt het voor mij wel goed?’

Daarmee komen we bij het derde culturele aspect, namelijk het individualisme (dimensie van Hofstede) in Nederland. Hoewel we hier veel subculturen hebben, staat Nederland over de grens vooral bekend als een individualistische samenleving – evenals de Verenigde Staten, Canada, Australië, Noord- en West-Europa. Als je het individualisme op een lijn zou aftekenen, met collectivisme aan de andere kant, staan deze gebieden links. En aan de rechterkant bevinden zich de meest collectivistische culturen: veel landen in Azië, Afrika, het Midden-Oosten en Latijns-Amerika. De overige andere landen zitten daar tussenin.

In individualistische landen leren kinderen in de eerste plaats trouw te zijn aan zichzelf, een eigen mening te hebben, tegenspraak te geven, voor zichzelf op te komen, niet gevoelig te zijn voor autoriteit, alleen ergens op af te stappen en al op jonge leeftijd zelfstandig en zelfredzaam te zijn.

In collectivistische samenlevingen zoals India, Griekenland en Rusland leren kinderen in de eerste plaats juist om loyaal te zijn aan de groep – in ruil voor bescherming en veiligheid. Omdat het belang van het individu in die samenlevingen ondergeschikt is aan het groepsbelang, zijn mensen in collectivistische samenlevingen eerder geneigd om hun wensen en behoeftes aan te passen aan wat goed is voor de samenleving.

Zijn individualistische culturen egoïstischer?
Iedere cultuur heeft zijn eigen manier van ‘geven’ en ‘denken aan anderen’. Uit onderzoek blijkt dat in Nederland ruim tachtig procent van de bevolking regelmatig aan goede doelen geeft, en zijn veel Nederlanders betrokken bij vrijwilligerswerk. Er zijn maar weinig landen waar dat in vergelijkbare mate gebeurt. Deze praktische manier van ‘geven’, zonder dat daar iets tegenover hoeft te staan, sluit naadloos aan bij het individualistische karakter van Nederland.

Vaccinatieplicht

Terug naar de coronacrisis en de maatregelen tegen corona. In veel landen laait de discussie op over het al dan niet verplichten van een coronavaccin. Sommige landen riepen al: “Een vaccin verplichten? Als dat nodig is, dan moeten we dat doen”, “De bevolkingsgezondheid staat voorop” en “Het gaat niet altijd alleen om je eigen lichaam, maar ook om het beschermen van het lichaam van anderen”. In Nederland hoor je dit soort geluiden veel minder. Maakt het ons dan niet uit wat ons gedrag voor anderen voor gevolgen heeft?

Dat voelt niet goed
Nee, er is iets anders aan de hand. We lijken steeds vaker persoonlijke beslissingen te nemen op basis van wat ons eigen gevoel ons ingeeft. Met wat voor argumenten politici of experts ook komen. “Het voelt niet goed!” is een reactie die je vaak hoort. Hoe komt dat?

De hele dag door worden we overspoeld met informatie, via allerlei media. Tegelijkertijd worden we ons er steeds bewuster van hoe de algoritmes van social media onze kennis en keuzes beïnvloeden. Telkens weer rijst daarbij de vraag: “Wat is wel en niet waar?” Bij twijfel blijft dan alleen ons eigen gevoel over.

Dat luisteren naar ons gevoel wordt versterkt door het individualisme, in combinatie met onze hang naar onafhankelijk en de vrijheid om te beschikken over het eigen lichaam. Het zorgt ervoor dat de discussies over de coronamaatregelen, met name het vaccin, extra gevoelig liggen.

Stop met vergelijken

Landen houden elkaar al maanden lang nauwlettend in de gaten. Waar gaat het goed met de maatregelen – en waar niet? Hoewel het meestal de Nederlanders zijn die met een opgeheven vingertje aan de rest van de wereld vertellen hoe het moet, was het nu andersom.

Maar zijn vergelijkingen tussen de landen wel relevant? De betrouwbaarheid en kwaliteit van die cijfers is niet overal hetzelfde. Bovendien worden de verschillen per land veroorzaakt door een groot aantal factoren: de grootte van een land, de ligging van een land, de bevolkingsdichtheid, de samenstelling van huishoudens, de verschillen in coronamaatregelen, de kwaliteit van de gezondheidszorg, de leefwijze, de mate van vergrijzing etc. Coronacijfers worden tot slot vaak in absolute getallen per land weergegeven, in plaats van procentueel (zoveel per 100.000 inwoners), waardoor zelfs de ‘kale cijfers’ al moeilijk te vergelijken zijn.

Gaat corona de geschiedenisboeken in?

Hoe verschillend landen de coronacrisis ook aanpakken, de wereldwijde vraag – nu we het einde van het jaar naderen– is: hoe gaat 2020 de geschiedenisboeken in? Wordt de coronacrisis slechts een incident, waarna we de draad weer oppakken? Of zal de crisis achteraf gezien een grote historische gebeurtenis worden en is 2020 het jaar waarvan we later zullen zeggen: “Vanaf toen werd alles anders”?

Saskia Maarse is intercultureel spreker, trainer en auteur. Ze geeft lezingen, workshops en trainingen over cultuurverschillen, cultural awareness en de Nederlandse (zakelijke) cultuur in relatie tot andere culturen.