Saskia Maarse | 25 maart 2024

Emoties rond ziekte en dood zijn universeel, evenals de behoefte aan eigen rituelen en gewoonten. Wel verschillen mensen in de wijze waarop zij een ziekte beleven, hun emoties uiten, communiceren en rituelen en gewoonten invullen. Wat betekent dat voor de zorg in Nederland met al die verschillende culturen?

 Allereerst wat vragen:

1. Stel, je gaat naar de huisarts omdat je last hebt van hoofdpijn. Je huisarts vraagt je: “Waar denk je zelf dat de hoofdpijn vandaan komt?” Ervaar je dat als deskundig of ondeskundig?
2. Stel, als arts moet je slecht nieuws overbrengen aan een patiënt. Vind je dat je duidelijk en eerlijk moet zijn? Of wil je de patiënt hoop en houvast blijven bieden?
3. Wat vind je prettiger als patiënt: de boodschap wordt rechtstreeks aan jou gebracht of via een aanspreekpunt in de familie?

Dit blog gaat niet over welke keuzes de beste zijn, maar over het feit dat we allemaal – vaak onbewust – keuzes maken en prioriteiten hebben die deels cultureel bepaald zijn en tegelijkertijd verschillend kunnen worden opgevat.

Cultuur gaat over betekenis geven aan de wereld om ons heen: aan woorden, symbolen, gedrag, houding et cetera. Elke groep vormt zijn eigen cultuur met de bijbehorende (ongeschreven) regels, codes, normen en waarden. Die culturele standpunten en waarheden – over wat goed of fout is, wat vies of schoon is, wat wel of niet normaal is – worden zo vanzelfsprekend dat we ons daar graag aan vasthouden. Dat voelt veilig en vertrouwd. Tegelijkertijd oordelen we gemakkelijk over alles wat anders is. Niet zo vreemd dus dat cultuurverschillen vaak kunnen leiden tot misverstanden, ergernissen en onbegrip. Kennis van elkaars cultuur en vooral bewustwording van je eigen cultuur kunnen helpen en bijdragen aan wederzijds begrip, respect en vertrouwen.

Om inzicht te krijgen in de verschillen kunnen we diverse culturele dimensies uit verschillende onderzoeken bestuderen. In dit blog licht ik twee culturele dimensies toe van hoogleraar Geert Hofstede. Let wel: hoewel die dimensies gaan over verschillen tussen landen, zijn er veel nuances, kent elk land vele subculturen, en leven in elk land mensen die in verschillende landen hebben gewoond en gewerkt en/of met verschillende culturele waarden zijn opgegroeid. De dimensies zijn niet bedoeld om culturen en landen in hokjes te plaatsen, maar om verschillend cultureel gedrag beter te kunnen herkennen en begrijpen. Later in dit blog zoom ik weer in op de cultuurverschillen in Nederland.

Of je bij vraag 1 de arts deskundig of ondeskundig vindt heeft onder andere te maken met de culturele dimensie ‘machtafstand’. Daarbij gaat het om egalitaire culturen en hiërarchische culturen.

De kenmerken van egalitaire culturen bij het contact met een autoriteit (bijvoorbeeld iemand met ervaring, expertise of kennis) zijn:

• Mensen zien elkaar als gelijken.
• Mensen praten terug tegen mensen met autoriteit.
• Initiatief tonen en vragen stellen is oké en wordt zelfs verwacht.
• Oogcontact is een teken van respect.

Voorbeelden van egalitaire landen: de Scandinavische landen, Nieuw-Zeeland, Australië, Nederland, Canada en de VS.

De kenmerken van hiërarchische culturen bij het contact met een autoriteit (bijvoorbeeld iemand met ervaring, expertise of kennis) zijn:

• Mensen accepteren dat macht ongelijk verdeeld is.
• Mensen hebben respect en aanzien voor autoriteit; iemand met autoriteit wordt niet snel tegengesproken.
• Informatie wordt verstrekt, niet uitgewisseld.
• Oogcontact is een teken van disrespect.

Voorbeelden van hiërarchische landen zijn in meer en mindere mate: veel Oost-Europese landen, Zuid-Europese landen en Afrikaanse en Aziatische landen.

Welke keuzes je maakt met betrekking tot het overbrengen van de boodschap (vraag 2 en 3) heeft onder meer te maken met de culturele dimensie ‘individualisme en collectivisme’.

Kenmerken van individualistische culturen zijn:

• Kinderen leren in de ik-vorm denken.
• Mensen mogen eerlijk zeggen wat ze vinden.
• Een eigen mening hebben is belangrijk en wordt aangemoedigd.
• De communicatie is vaak direct en helder.
• Het vertrouwen is veelal gebaseerd op taken, schema’s en afspraken.
• Achterliggende waarden zijn autonomie, onafhankelijkheid, eerlijkheid en creativiteit.
• Het kerngezin belangrijk.

Voorbeelden van individualistische landen zijn: de Verenigde Staten, Australië, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Scandinavische landen en Nederland.

 Kenmerken van collectivistische (wij-)culturen zijn:

• Kinderen leren in de wij-vorm denken.
• Ze leren dat ze onderdeel zijn van een groep die hen helpt en beschermt in ruil voor loyaliteit en harmonie in de groep.
• Mensen houden in de communicatie sterk rekening met de ander en met de onderlinge relatie.
• De groepsmening gaat boven de individuele mening.
• De communicatie is vaak indirect.
• Het vertrouwen is gebaseerd op relaties.
• Achterliggende waarden zijn diplomatie en het voorkomen van gezichtsverlies.
• De uitgebreide familie belangrijk.

De meeste collectivistische samenlevingen zijn niet-westerse culturen.

Hoewel Nederland bekend staat als een westers, egalitair en individualistisch land, waarin de communicatie voor een groot deel vrij helder en direct is (vooral boven de rivieren), zijn er in Nederland naast westerse culturen ook mensen (met roots) uit niet-westerse culturen.

• Het beroep van artsen, begeleiders en verzorgenden wordt gezien als een taak. Verder zijn het ook gewoon mensen. Net als jij en ik.
• Een goed behandelplan (taak) schept vertrouwen.
• Het is normaal en geaccepteerd als een patiënt meedenkt. “Wat denkt u zelf?”
• De boodschap wordt rechtstreeks gebracht van arts naar patiënt.
• Alles draait om duidelijkheid en eerlijkheid; directe communicatie.
  • “We kunnen niets meer voor u doen.”
  • “U bent uitbehandeld.”

• Het beroep van artsen en andere zorgprofessionals wordt gezien als een autoriteit, ze verdienen respect en aanzien.
• Een goede relatie met de arts schept vertrouwen.
• Patiënten verwachten snelle hulp en medicatie van de arts.
• De boodschap verloopt stapsgewijs, vaak via een familielid.
• De mening van de groep (familie) is belangrijker dan de individuele mening.
• De communicatie is indirect (geen ‘nee’ zeggen om gezichtsverlies te voorkomen en de harmonie in de groep te bewaken). Sommige zaken worden verzwegen.
• Alles draait om hoop en houvast:
  • “We hebben alles voor u gedaan.”
  • “Wat wilt u nog weten?”

Hoewel het overbruggen van cultuurverschillen veel tijd en moeite kost, is een open en nieuwsgierige houding hebben alvast een goed begin.

Deze tips kunnen je verder helpen:

1. Creëer culturele bewustwording: welke normen, waarden, regels en codes beïnvloeden jouw denken, handelen en communiceren?
2. Stel je oordeel uit en wees geïnteresseerd. Verdiep je in de normen en waarden van de patiënt en investeer in interculturele vaardigheden en communicatie.
3. Toon respect, betrokkenheid en empathie, maar bewaak tegelijkertijd professionele afstand.
4. Bouw rustig een relatie op met de patiënt en de familie, en bepaal tegelijkertijd waar je grenzen liggen wat betreft aanpassingen aan de ander, en maak deze grenzen ook duidelijk.
5. Ga op zoek naar bruggenbouwers, bijvoorbeeld collega’s met dezelfde culturele achtergrond als de patiënt. Alleen hun aanwezigheid kan al vertrouwen geven. Bij gelovigen kunnen bijvoorbeeld priesters en imams van betekenis zijn.

Fouten maken is menselijk. Als je in gesprek gaat met iemand met een andere culture achtergrond kunnen er misverstanden en miscommunicatie optreden. Dit is niet erg. Toon je professionaliteit door het misverstand en het bijbehorende ongemak te benoemen en geef aan daarvan te leren. Zo bouw je wederzijds vertrouwen op.