Saskia Maarse | 21 maart 2022

We hebben ze allemaal: stereotypen en vooroordelen. De hele dag door is ons brein bezig met het structureren en benoemen van dingen, gebeurtenissen en levende wezens. Tegelijkertijd kloppen stereotypen vaak niet, en vellen we – overtuigd van ons eigen gelijk – regelmatig een oordeel over het gedrag van mensen om ons heen. Discriminatie komt in alle bevolkingsgroepen van de wereld voor; volgens neurowetenschappers maakt iedereen zich ongewild en onbewust weleens schuldig aan racisme. Laten we daarom deze actuele thema’s eens onder de loep nemen: Wat zijn stereotypen? Hoe ontstaan vooroordelen? Wat is het verschil tussen discriminatie en racisme? En wat betekent de term ‘white privilege’?

Stereotypen
Stereotypen zijn generalisaties: algemene kenmerken die we toekennen aan iets of iemand. Stereotypen worden vaak gebruikt op televisie, in boeken, cartoons en reclame. Ze zorgen ervoor dat mensen gemakkelijk begrijpen wat de rol van personages in het grotere geheel van een verhaal is. Zo worden bijvoorbeeld koningen vaak afgebeeld met een kroon, Amerikanen met een cowboyhoed op het hoofd, Nederlanders op klompen, Chinezen met een lange paardenstaart etc. Dit soort stereotypen, die zich nestelen in ons denken, ervaren we als ‘nuttige kennis’. Ze houden onze werkelijkheid immers begrijpelijk en overzichtelijk. Toch kloppen stereotypen vaak niet en zitten ze ons regelmatig juist in de weg.

Vooroordeel
Stereotypen kunnen leiden tot vooroordelen. Een vooroordeel is een – vaak emotioneel geladen – mening / oordeel vooraf. Vooroordelen zijn veronderstellingen die doorgaans niet helemaal uit de lucht komen vallen, maar vervolgens wel (te) snel gegeneraliseerd worden. Meestal richten deze vooroordelen zich op negatieve eigenschappen van een bepaalde groepering, bijvoorbeeld: alle voetbalsupporters zijn vandalistisch, alle Duitsers drinken veel bier of alle moslimvrouwen worden onderdrukt. Zo kunnen vooroordelen ertoe leiden dat personen niet meer individueel beoordeeld worden op wie ze zijn.

Discriminatie
Vooroordelen kunnen dus leiden tot discriminatie: het ongelijk behandelen van mensen of groepen (meestal minderheden) op basis van kenmerken zoals afkomst, ras, geloof, sociale gewoonten, sekse, seksuele geaardheid, taal, handicap, leeftijd enzovoort.

Racisme
Discriminatie komt vaak voort uit racisme. Racisme is het idee dat het ene menselijke ‘ras’ beter is dan het andere. Institutioneel racisme is subtieler. Dit racisme is – vaak ongemerkt – in de ‘infrastructuur’ van onze samenleving gekropen: op de arbeidsmarkt, op de woningmarkt, in het medialandschap, in de politiek etc. We hebben meestal niet in de gaten hoe we dit in stand houden en dat maakt de gesprekken erover al gauw ongemakkelijk. Want wie het niet kwaad bedoelt, kan nog steeds wel kwaad dóen.

White privilege
De term ‘white privilege’ valt vaak in gesprekken over racisme en leidt tot veel misverstanden. White privilege is geen verwijt, hoewel veel mensen dat denken. Deze term zegt ook niet dat witte mensen nooit moeilijkheden hebben (gehad) in hun leven of nooit ergens voor hoeven te strijden. Het is een concept dat ervan uitgaat dat mensen met een lichte huidskleur, dankzij deze huidskleur, meer kansen krijgen in hun leven, zonder dat ze daar iets voor hoeven te doen. Al blijven die privileges en die betere uitgangspositie (in meer of mindere mate) tevens afhankelijk van o.a. de plek waar je opgroeit (stad of platteland, volksbuurt of rijke wijk), je sociale klasse en de leefomstandigheden binnen je ouderlijk gezin.

De aanpak van ongelijkheid
Het aanpakken van ongelijkheid begint bij het erkennen, herkennen en leren nuanceren van vooroordelen. Dat vraagt om betrokkenheid van alle kleuren. Het betekent dat iedereen de moed moet hebben om kritisch naar zichzelf te kijken: in welke situatie(s) sta ik niet voldoende open voor bijvoorbeeld mensen uit andere culturen en geef ik hun geen eerlijke kans? Waarom doe ik dat en hoe kan het anders? Ongemakkelijk, zeker, maar niet onmogelijk.

Saskia Maarse is intercultureel spreker, trainer en auteur. Ze geeft lezingen en workshops over cultuurverschillen, cultural awareness en de Nederlandse (zakelijke) cultuur in relatie tot andere culturen.